Χτίζοντας σχέσεις ζωής  - για μια ζωή που αξίζουμε

« και εγώ έχω ένα σωρό απωθημένους ουρανούς, μα δε σκοτώνω τ΄άστρα »           

     Κική Δημουλά
 

friends.2

Ο άνθρωπος, ακόμα και η πιο στριμωγμένη ύπαρξη, για να δει μια άλλη προοπτική προσανατολισμένος στο μέλλον, οφείλει να ανακαλύψει κάποιο φωτεινό σημείο από το παρελθόν του, κάτι που να του λέει ότι αξίζει να μην καταπέσει. Όποιος οδεύει προς την αυθυπέρβαση επικαλείται κάτι που θα μπορούσε να εκτιμήσει τις πράξεις του. Για άλλους είναι οι πρόγονοι, για άλλους οι γονείς, τα παιδιά του όταν μεγαλώσουν, οι μέλλουσες γενιές και για άλλους ο Θεός.

 Όταν μπορούμε να μοιραζόμαστε τους στοχασμούς και τις αμφιβολίες μας, μοιραζόμαστε και αυτά που μας καθιστούν ευάλωτους, ανοιγόμαστε στη ζωή, αλλά παίρνουμε ένα ρίσκο. Συνήθως όμως ο σύγχρονος άνθρωπος, αποφεύγοντας τις διανοητικές τριβές αφόπλισε το λόγο του και βουλιάζει στην πεζότητα, όπου οι συνήθειες και τα αυτονόητα γίνονται οδηγίες ζωής, χωρίς να ενδιαφέρεται για το τι πιθανόν υπάρχει πίσω από την όψη των πραγμάτων. Έτσι χάνεται μια μοναδική συνθήκη για τη δημιουργία ενός αυθεντικού διαλόγου με τον άλλον, στην οικογένεια, ανάμεσα στα φύλα, στις κοινωνικές ομάδες και ίσως ακόμη πιο χαρακτηριστικά, ανάμεσα στα παιδιά- εφήβους και τους σημαντικούς ενήλικες γι’ αυτούς.

 Ιδιαιτέρως ο έφηβος, πιεζόμενος ανάμεσα στις ενορμήσεις της ήβης και τις οικογενειακές και κοινωνικές απαιτήσεις για ακαδημαϊκή επιτυχία, είναι πολύ ευάλωτος σε εθιστικές συμπεριφορές και τοξικά πρότυπα. Είναι αναγκαίο όμως να μπορεί να αναμένει το να γίνει αυτό που σιγά σιγά χτίζει για να είναι, μέσα και από τις αναγκαίες συγκρούσεις για την αναζήτηση της ταυτότητας και της ικανότητας. Ζητά από τους άλλους να του πουν ποιος είναι. Δεν μπορεί να ψάξει το παρελθόν, θέλει το μέλλον. Επενδύει στους φίλους, την  ομάδα των συνομήλικων (δεύτερη αγκαλιά μετά τους γονείς) που θα τον βοηθήσει να ωριμάσει, μοιράζοντας μαζί τους τις διεγέρσεις, τις ανεπάρκειες και τις ενοχές του.

 Υπάρχουν όμως και αυτοί που αναζητούν την επανάληψη μιας πρώιμης εξαρτητικής σχέσης  με τη μητέρα,( μετουσιωμένη σε μια τοξική ουσία). Ασυνείδητα, η ουσία παίρνει ανθρώπινες ιδιότητες, όπως να «προστατεύει» από τα επικίνδυνα εσωτερικά ερεθίσματα, να «μειώνει» το άγχος και το φόβο, να «ενισχύει»  την αυτοπεποίθηση, σαν μια χημική μαμά. Τέτοιες εξαρτητικές   καταστάσεις δεν είναι μόνο ο εθισμός σε διάφορες ψυχοδραστικές ουσίες (νόμιμες ή παράνομες) αλλά και η συνεχής κατανάλωση τηλεοπτικών και διαδικτυακών υποπροϊόντων και η αναζήτηση υποκατάστατων της πραγματικής ζωής στον εικονικό κόσμο.  Στο βάθος ο έφηβος ψάχνει να γεμίσει ένα εσωτερικό κενό και τα διάφορα χημικά και ηλεκτρονικά ψυχότροπα τον παγιδεύουν πιο πολύ, κλείνοντας τον στο σπίτι και  κάνοντας τον  έναν παθητικό ηδονοβλεψία της πραγματικότητας.

Οι εξαρτήσεις είναι ένα διαρκώς μεταλλασσόμενο σύμπτωμα της μεταμοντέρνας εποχής, η οποία προπαγανδίζει με κάθε τρόπο  την παράκαμψη του άλλου και την ένωση με μια ουσία, ή με υποκατάστατα σχέσεων σ’ έναν εικονικό κόσμο. Έτσι η ζωντανή συνάντηση με τους άλλους γίνεται όλο και πιο δύσκολη, ώστε να επιθυμεί κάποιος τελικά την επιστροφή στην ασφάλεια του εικονικού, αυξάνοντας διαρκώς την καθημερινή δόση εξάρτησής του από αυτό. Ο κανόνας επικοινωνίας είναι τα ηλεκτρονικά ανακοινωθέντα στο facebook για το τι έφαγε ο χρήστης το μεσημέρι, που θα πάει το απόγευμα, που θα βρίσκεται το βράδυ και μετά τρέχουν στα γραφεία τους, όπου ο χρόνος - τόσο απαραίτητoς για μια σχέση – επενδύεται στη σιγουριά του «χρόνου προετοιμασίας» ή του «χρόνου προϋπηρεσίας». Άλλοι πάλι είναι έτοιμοι να αυτοκτονήσουν σε μια κάποια «αλήθεια», ιδίως όταν ζουν την  αγωνία ότι μπορεί να μην είναι πλέον απαραίτητοι σ’ αυτή την κοινωνία ούτε καν για να εξαχθεί κέρδος από την εκμετάλλευσή τους. Άλλες φορές η απελπισία πετάγεται έξω άλλοτε με μια σύριγγα στο χέρι και άλλοτε με μια «μολότωφ».

Ιδιαιτέρως οι νέοι, έχουν  ανάγκη να πιστεύουν και κάθε πίστη υποδηλώνει ένα πάθος για το Ιδανικό. Έτσι κάθε διάψευσή της πολλές φορές τη μετατρέπει στο αντίθετό της, ανοίγοντας το δρόμο στην ( αυτό) υποτίμηση και σε (αυτο)τιμωρητικές συμπεριφορές (βουλιμία,  νευρική ανορεξία, τοξικομανία, κατάθλιψη, βανδαλισμός) ή σε διάφορα άλλα είδη (αυτο)καταστροφικών συμπεριφορών, σε ατομικό αλλά και σε συλλογικό επίπεδο. Είναι όλο και πιο πολλοί αυτοί που κλείνονται εθισμένοι στην ηλεκτρονική οθόνη μιας εικονικής ζωής, παρακάμπτοντας φοβισμένοι την πραγματικότητα.

Για να βρούμε όμως τι αξίζουμε πρέπει να εκτεθούμε, να δοκιμαστούμε, να υψώσουμε ένα καταλυτικό «ναι» στα ενδεχόμενα «όχι» της πραγματικότητας. Αλλιώς δεν μαθαίνεις ποτέ αν είσαι αρκετά έξυπνος, ικανός, συνεπής, επινοητικός, κλπ. Γίνομαι όμως ενήλικας, σημαίνει ικανός να επινοώ κατά κάποιο τρόπο τη ζωή μου, να αποφασίζω τι θα πιστεύω. Είναι μια πορεία με προτεραιότητες, η οποία σηματοδοτείται από την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης και του κόστους γι’ αυτά που θέλω. Η κατάκτηση δεξιοτήτων και στόχων είναι το πιο σταθερό υλικό για το χτίσιμο της αυτοεκτίμησης στους νέους. Είναι διαφορετικό από το «κάνω ότι μου καπνίσει» γιατί, όπως  λέει ο μεγάλος ποιητής μας Νίκος Γκάτσος, «όποιος χωρίς ανέμους ανεμίζεται, πάει μια ψηλά, μια χαμηλά, ποτέ δεν πάει σωστά». Είναι αναγκαίο να αναζητήσουμε πάλι τη συγκρότηση σημασιών και νοημάτων, τα οποία εξ’ ορισμού, όπως λέει ο Σενέκας, είναι ικανά να συναρπάσουν τους νεότερους και να τους απαλλάξουν από την «τυραννία του παρόντος».

sxeseis duskolies

Ανέκαθεν αυτό που απειλούσε και απειλεί τις εξουσίες είναι η δυνατότητα των ανθρώπων για πνευματικές (και επιτρέψτε μας την υπέρβαση) ερωτικές σχέσεις. Διότι σε μια τέτοια ατμόσφαιρα -και μάλιστα μόνο σε αυτή – είναι κανείς αρκετά αυτάρκης ώστε να μην αναζητά τα υποκατάστατά τους στη χημική ή ηλεκτρονική «διαμεσολάβηση». Είναι σημαντικό να απολαμβάνουμε και να πλουτίζουμε τη ζωή μας, μη επιτρέποντας σε καμία από τις ηδονές της  να μας εξαντλήσει και να σβήσει την δυνατότητα να απολαμβάνουμε όλες τις άλλες διαστάσεις και ηδονές μιας καλής ζωής.

«Ο άνθρωπος είναι το  Όλον αυτού», είναι αυτό που γίνεται, αυτό που κάνει για να γίνεται και με τον Θεό και με τους άλλους, λέει ο Άγιος Μάξιμος. Με την πίστη, με την οργή και με τον έρωτά του και όχι μόνο με το νου. Δεν είναι μόνο τα «ωραία» και τα «καλά»  συναισθήματα που προσδίδουν βάθος στην ύπαρξή μας, ή μας οδηγούν στην ουσιαστική κατανόηση του εαυτού μας. Είναι και τα συναισθήματα που δεν είναι αποδεκτά, που θα προτιμούσαμε να τα αποφύγουμε, ή τα προβάλλουμε στους άλλους, ως «εχθρικά». Από μια ψυχαναλυτική οπτική, μάλλον σ ’αυτά αναφέρεται το « αγαπάτε τους εχθρούς υμών», το να μπορέσουμε δηλαδή να αποδεχθούμε τις γήινες αντιθέσεις μας, να αγαπήσουμε και τα «ταπεινά» μέρη του εαυτού μας. Η αγάπη έτσι μας ενώνει με τον εαυτό μας και με το απολύτως διαφορετικό από την ύπαρξή μας, αυτό που είναι πέρα από τα όντα.

Η αγάπη για τα παιδιά μας περιλαμβάνει το στοιχείο της ταύτισης μαζί τους, ως κάτι το πολύτιμο˙ γι’ αυτό που είναι τα ίδια, ανεξάρτητα από όποια οφέλη μπορεί να έχουμε, είτε εμείς είτε η κοινωνία γενικότερα. Αυτό εννοούσε ο Καντ όταν έλεγε πως πρέπει να αντιμετωπίζουμε κάθε άνθρωπο ως αυτοσκοπό και όχι ως μέσον για την επίτευξη κάποιου άλλου σκοπού. Τα παιδιά μου είναι για μένα πιο σημαντικά από άλλα επειδή τα αγαπώ. Η αγάπη μου τα κάνει σημαντικά. Αυτοί τους οποίους αγαπάμε αποκτούν αξία για μας ακριβώς επειδή τους αγαπάμε. Η αγάπη μας δεν είναι η αντίδρασή μας στην αξία τους, αλλά δημιουργεί μια αξία την οποία διαφορετικά δεν θα είχαν. Η αγάπη προηγείται. Μια πιο εύθραυστη εκδοχή της αγάπης, που μπορεί όμως να επεκταθεί προς τους άλλους, είναι η συμπόνια για τον συνάνθρωπο.

Ως γονείς, αλλά και ως σημαντικοί ενήλικες και παιδαγωγοί (με την έννοια ότι όλοι «άγωμεν παίδες»), είναι  καθήκον μας να επωμισθούμε την ευθύνη της καθοδήγησης των παιδιών μας. Ως ένας καλός καλλιεργητής, να σπείρουμε αυτό που προσπαθούμε να θερίσουμε, γενόμενοι εμείς το πρότυπο αυτού που επαγγελλόμαστε. Να μάθουμε να τα ακούμε (κοιτάζοντάς τα με τη ματιά της ευχής-προσευχής),να τα υπερασπιζόμαστε  και να τα παρηγορούμε. Να τα μάθουμε επίσης να αγωνίζονται με αρετή, που (όπως ερμηνεύεται στα λατινικά η λέξη «virtus») είναι «η ικανότητα του πολεμιστή να επικρατεί στη μάχη». Να είναι ικανά να δέχονται, όσο και να επιφέρουν, την αλλαγή. Να αθλούνται (εκτός από τα γυμναστήρια) στην αναγκαία διαπραγμάτευση με τους άλλους,  για τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους, με σεβασμό των κανόνων. Να μπορούν επίσης να μπαίνουν στη θέση του άλλου, δημιουργώντας δεσμούς σεβασμού και φιλίας μαζί του, καλλιεργώντας τη συμπόνια και την αλληλεγγύη, που γίνονται  βάλσαμο για τους συνανθρώπους που υποφέρουν και ανδρώνει αυτούς που μπορούν να τους στηρίζουν . Σε κάθε περίπτωση, ως ενήλικες πολίτες να είναι από την πλευρά των πιο αδυνάμων (ψυχικά  α-σθενών, «διαφορετικών», απόκληρων και κατατρεγμένων), βοηθώντας τους να μη συνθλιβούν από το βάρος της αδυναμίας τους.

Στη δημοκρατική πολιτεία μας, που  οφείλει να στηρίζει μια τέτοια ηθική, οι θεσμοί  - ανεξάρτητα από το πώς  έχουν εξελιχθεί –  περιμένουν ακόμα την εμψύχωση και την ενσάρκωσή τους από νέους ανθρώπους(κάθε ηλικίας), που αναλαμβάνουν την ευθύνη να  «υλοποιούν» προσωπικά ό,τι συμβολίζουν και με το παράδειγμά τους να εμπνέουν εμπιστοσύνη και πίστη σ’ ένα κοινό ανώτερο καλό. Για ένα τέτοιο έργο η Παιδεία είναι το απαραίτητο εφόδιο και ό,τι  πιο αντιστασιακό στην οποιαδήποτε επιβολή μιας τάξης πραγμάτων. Δεν υπάρχει πιο υπεύθυνη πράξη (και επιτρέψτε μου) πιο πατριωτική σήμερα, από το να κάνει κάποιος ό,τι κάνει, με μεράκι  και πίστη στη γονιμότητα του κόσμου.

Ο Ελληνοδυτικός πολιτισμός μας (όπως τον ονομάζει ο Καστοριάδης), μέσα στον οποίο εξανθρωπίζουμε ο ένας τον άλλο, είναι μια διαδικασία αμφίδρομης προσφοράς για μια καλύτερη ζωή για όλους μας. Στηρίζεται στον ανθρωπισμό, ως μια διαρκή πνευματική παρακαταθήκη της μελέτης των ελληνικών φιλοσοφικών και λογοτεχνικών κειμένων για την ανθρωπότητα - ευρωπαϊκό και παγκόσμιο πλέον  κεκτημένο -  και στην κληρονομιά των Πατερικών κειμένων της αγάπης και της συμπόνιας για τον άνθρωπο. Η προτροπή στην αγάπη που αναβλύζει με σθένος μέσα από την διδαχή του Αγίου Αυγουστίνου «Αγάπα και κάνε αυτό που θέλεις», ήταν για τον 20ο αιώνα το ερέθισμα σημαντικών στοχασμών για κορυφαίους φιλοσόφους, όπως η  Χάνα Άρεντ και η ψυχαναλύτρια Τζούλια Κρίστεβα.

Ο κόσμος μας μπορεί να βελτιωθεί μόνο  από ανθρώπους με ευέλικτο νου (ίδιον της πνευματικής νεότητας), που απολαμβάνουν να κατανοούν τις θέσεις και την διαφορετικότητα των άλλων και είναι περήφανοι όταν γίνονται οι ίδιοι κατανοητοί, ενώ προάγουν την ενότητα. Ενότητα και διαφορετικότητα λοιπόν  μαζί – ποτέ η μια χωρίς την άλλη – ως μια νοητή γραμμή που ξεκινάει από το Απολλώνιο φως της αρχαιότητος, διασχίζει το «δεύτε λάβετε φως» της Αναστάσεως και φτάνει μέχρι το « άξιον εστί το φως» του Οδυσσέα Ελύτη. Ας ανταμώσουμε, λοιπόν, στην αυθυπέρβαση.

Χάρης Καραμπέτσος
Ψυχίατρος παιδιών και εφήβων
Διδάκτωρ Ιατρικής Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου
Επιστημονικός Διευθυντής Κέντρου Πρόληψης Εξαρτήσεων «Αργώ» 
www.karabetsosmd.gr

Η ομιλία αυτή έγινε σε Ημερίδα του Ιδρύματος Νεότητας και Οικογένειας, της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών, παρουσία του Σεβασμιότατου Αρχιεπισκόπου Αθηνών και Πάσης Ελλάδος, κ.κ. Ιερωνύμου

Χάρης Καραμπέτσος MD,Ph.D

Ψυχίατρος παιδιών & εφήβων 
Διδάκτωρ Ιατρικής Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου

Επιστ. Διευθυντής Κέντρου Πρόληψης Εξαρτήσεων & Προαγωγής Ψυχοκοινωνικής Υγείας Αγ. Παρασκευής, Χολαργού, Παπάγου - ΟΚΑΝΑ

Ιατρεία

Αθήνα
Τζαβέλλα 70 & Μεσογείων
Ν. Ψυχικό

250μ. Στάση Μετρό Χολαργός
Τηλ. : 210-6541171
Κιν. :  693-6541171

Κιάτο
28ης Οκτωβρίου 43, Κιάτο
Τηλ.: 27420 22654

Φόρμα Επικοινωνίας

Συμπληρώστε τα πεδία της φόρμας.